Εναρκτήριο στάδιο
Περιλαμβάνει διαδικασίες τοποθέτησης των φθόγγων, με τις οποίες δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την σωστή άρθρωση του φθόγγου σε μεμονωμένη κατάσταση. Αυτές οι ιδιαίτερες για την λογοθεραπευτική παρέμβαση διαδικασίες είναι διαφορετικές για κάθε φθόγγο: με ειδικά εργαλεία (καθετήρες), τα όργανα της ομιλίας τοποθετούνται στην συγκεκριμένη αρθρωτική θέση και ακολουθεί προσπάθεια για σωστή παραγωγή του φθόγγου. Η θέση μπορεί να επιτευχθεί και ενεργητικά, με την αντιγραφή και μετά από εξηγήσεις από την μεριά του λογοθεραπευτή σε κατανοητή γλώσσα.
Βασικό στάδιο
Περιλαμβάνει τις διαδικασίες του αυτοματισμού των φθόγγων σε συλλαβές, λέξεις, προτάσεις και κείμενο. Είναι προσανατολισμένο ως προς την σταθεροποίηση της ήδη τοποθετημένης αρθρωτικής θέσης, το οποίο συνήθως επιτυγχάνεται με παρατεταμένες και πολυάριθμες ασκήσεις και γι’ αυτό το στάδιο αυτό είναι πιο διαρκές. Δημιουργούνται τα νέα αρθρωτικά στερεότυπα. Στην αυτοματοποίηση του φθόγγου σε συλλαβές προάγεται η παρέμβαση αμέσως μετά την τοποθέτηση, ενώ η επιλογή των συλλαβών, που περιλαμβάνουν των τοποθετημένο φθόγγο, εξαρτάται από τον τρόπο άρθρωσής του και από την πολυπλοκότητα των διαφόρων συλλαβών (cv, vc, cvc, ccv κτλ), με τήρηση της φυσιολογικής εξέλιξης και την σταδιακή αύξηση της δυσκολίας. Σχεδόν παράλληλα με την αυτοματοποίηση του φθόγγου σε συλλαβές αρχίζει και η αυτοματοποίησή του σε λέξεις και προτάσεις ή γρήγορα μεταμορφώνεται σε φώνημα, το οποίο πρέπει να ενταχθεί σε μάξιμουμ αριθμό γλωσσικές μονάδες και επιτυχώς να αυτοματοποιηθεί σε όλη την παραγωγή. Γι’ αυτό σοβαρό ρόλο παίζει το τελευταίο στάδιο της αυτοματοποίησης – αυτοματοποίηση σε κείμενο και ελεύθερο λόγο, λόγω της μεγαλύτερης ανεξαρτητοποίησης του λόγου και του σκληρότερου αυτοελέγχου, έως ότου δημιουργηθεί η συνήθεια της σωστής άρθρωσης του δύσκολου φθόγγου.
Η αυτοματοποίηση σε μεγάλο βαθμό αντιπροσωπεύει προπόνηση λόγου, έχοντας ως αποτέλεσμα οι διαταραγμένοι φθόγγοι να μεταμορφωθούν σε ορθά παραγόμενοι σε οποιαδήποτε θέση και συνδυασμό μέσα σε λέξεις. Αρχίζει με μίμηση (επανάληψη ύστερα από τον λογοθεραπευτή) και σταδιακά προάγεται σε αυτόνομη παραγωγή (με επίδραση ή χωρίς). Ταυτόχρονα μπορούν να αυτοματοποιούνται δυο φθόγγοι, με την προϋπόθεση ότι αντιστοιχούν σε διαφορετικές φωνητικές ομάδες, δηλαδή δεν έχουν αρθρωτική και ακουστική συνάφεια. Η σειρά με την οποία αποκαθιστούνται οι φθόγγοι εξαρτάται από την φυσιολογική εξέλιξη σύμφωνα με τα δεδομένα της κάθε γλώσσας.
Συμπληρωματικό στάδιο
Σε αυτό το στάδιο περιλαμβάνονται οι διαδικασίες της διαφοροποίησης των φθόγγων σε επίλεκτες συλλαβές, λέξεις, προτάσεις και κείμενα. Προσανατολίζεται προς την σύγκριση των αρθρωτικών και ακουστικών χαρακτηριστικών των φθόγγων και την δημιουργία των διαφοροποιητικών των αντιλήψεων. Σ’ αυτό το στάδιο αποκαθίστανται οι διαταραχές σε παιδιά, τα οποία παρουσιάζουν δυσκολίες άρθρωσης των φθόγγων, κοντινοί ως προς τα διαφοροποιητικά τους σημεία. Η διαφοροποίηση αντιπροσωπεύει επίσης προπόνηση λόγου, κατά την οποία αντιτίθενται οι παρόμοιοι φθόγγοι, ενώ οι αρθρωτικές στάσεις εξηγούνται και τελειωτικά σταθεροποιούνται.
Η γενικοποίηση της αποκατάστασης της άρθρωσης εκφράζεται με το παρακάτω:
1. Περιλαμβάνει το ίδιο περιεχόμενο για όλες τις διαταραχές – άρθρωσης, ομιλίας, γλώσσας και φωνολογίας. Τα στάδια και οι διαδικασίες της είναι παρόμοιες στην διαταραγμένη παραγωγή των φθόγγων διαφορετικού είδους και αιτιολογίας.
2. Η διαδοχή, με την οποία αποκαθίστανται οι φθόγγοι, επίσης είναι η ίδια, ανεξάρτητα από το είδος της διαταραχής. Ακολουθεί τους κανόνες της φυσιολογικής εξέλιξης των φθόγγων: από τους αρθρωτικά απλούς προς τους πιο σύνθετους ή από τους οντογενετικά αρχικούς φθόγγους μέσω των μεσαίων προς τους αργούς.
Η οντογενετική προϋποτιθέμενη διαδοχή είναι σχετικά εφαρμόσιμη σε κάποιες διαταραχές – ρινολαλία, δυσαρθρία, απραξία της ομιλίας, στις οποίες η αποκατάσταση της άρθρωσης εξαρτάται από την παθοφυσιολογία του συστήματος της ομιλία, το οποίο δημιουργεί πολύ ποικιλόμορφη και ανομοιογενής εικόνα διαταραγμένης άρθρωσης. Για παράδειγμα σε κάποιο παιδί με ρινολαλία η παραγωγή των οντογενετικά αρχικών χειλικών στιγμιαίων φθόγγων |p| και |b| μπορεί να είναι δυσκολότερη από τα οντογενετικά πιο αργά υπερωικά |k| και |g|: τα πρώτα χρειάζονται σχετική ενδοστοματική πίεση και ποιοτική ένωση του άνω και κάτω χείλους, τα οποία μπορεί να είναι σοβαρά διαταραγμένα από την παραμόρφωση. Αντί αυτού η πλάτη της γλώσσας μπορεί να είναι αρκετά ανεπτυγμένη και ευκίνητη, λόγω των μηχανισμών αντιστάθμισης και να επιτυγχάνεται η άρθρωση των |k| και |g| με λιγότερη προσπάθεια.
Από τα τρία στάδια της αποκατάστασης της άρθρωσης, το πιο ειδικό, αν και σχετικά μικρό είναι το πρώτο. Συνήθως χρειάζεται πολύ προσπάθεια και αυτοσυγκέντρωση, σε άλλες περιπτώσεις διεξάγεται χωρίς προβλήματα. Ακολουθούν οι διαδικασίες και κανόνες τοποθέτησης των πιο συνηθισμένα διαταραγμένων φθόγγων, οι οποίοι αντίστοιχα χρησιμοποιούνται στην λογοθεραπευτική πρακτική. Από την ποιοτική τους εφαρμογή σε μεγάλο βαθμό εξαρτάται το σωστό αποτέλεσμα της αποκατάστασης της άρθρωσης.
Πριν απ’ όλα, πρέπει να γίνει κατανοητό, ότι η τοποθέτηση του κάθε φθόγγου πρέπει να ξεκινά με δοκιμή για παραγωγή με μίμηση του φθόγγου. Αυτό είναι πιο αποτελεσματικό, γιατί ο φθόγγος αμέσως παράγεται ενεργά από το παιδί και δεν χάνεται χρόνος και ενέργεια. Πρέπει αρχικά να εξηγηθεί πολύ σωστά η θέση της γλώσσας και των χειλιών και αυτό να παρουσιαστεί οπτικά – μέσω του καθρέφτη ή με την κίνηση των χεριών και των δακτύλων, μιμούμενα τις αρθρωτικές στάσεις.
Ανδρέας Ν. Μπέσσας, Ph.D.S.L.T.